واردات نفت خام، گاز طبیعی و فرآورده‌های نفتی در یک نقطه مرزی کشور و مصرف آن در داخل و در قبال آن صدور نفت خام، گاز طبیعی و فرآورده‌های نفتی از مرز خروجی دیگر، خلاصه‌ای از عملیات سوآپ است. سوآپ در بردارنده منافع بسیاری است که به سادگی نمی‌توان از آن چشم پوشید. تأمین بخشی از نیاز مناطق شمال، شمال شرق و غرب کشور به سوخت، صرفه‌جویی در هزینه‌های حمل و نقل سوخت، کسب درآمد برای کشور و استفاده از سوخت مرغوب‌تر از این دست هستند.
مرداد 89 توقف سوآپ نفت
با وجود این مزایا، عملیات سوآپ نفت خام از مردادماه 1389 به دلیل اشتباه دولت قبل و به دستور وزیر نفت وقت متوقف شد. این دولت اعتقاد داشت که نرخ سوآپ بسیار پایین است و باید افزایش یابد. به این ترتیب که هزینه معاوضه نفت‌خام از مسیر ایران حدود هشت دلار در هر تن متریک یعنی حدود 1/10 دلار در هر بشکه بود و شرکت ملی نفت ایران خواهان افزایش این رقم به 40 دلار درهر تن متریک یعنی به میزان 5/5 تا 6 دلار در هر بشکه بود که هیچ یک از طرفین قرارداد با شرکت نیکو که تنها شرکت سوآپ کننده نفت خام در ایران بود حاضر به پذیرفتن این رقم برای هزینه معاوضه نفت‌خام خود نشدند.
بر این اساس به دستور سید مسعود میرکاظمی وزیر سابق نفت که این طرح را به جای سوآپ «شوآپ» می‌دانست، از مردادماه 1389 به دلیل پایین‌بودن نرخ سوآپ و به گفته وی روش‌های غلطی که کشور را به وارد کننده نفت خام تبدیل کرده بود، متوقف شد. آن هم در شرایطی که تحریم‌ها به ایران فشار مضاعفی را وارد می‌کرد و هر روز تعاملات بین‌المللی ایران محدود‌تر می‌شد. توقف سوآپ نفت خام علاوه بر زیان 450 میلیارد تومانی در سال، ایران را از نفت مرغوب همسایگان شمالی نیز محروم کرد. در واقع ایران در مقابل نفت سبک و مرغوب همسایگان شمالی که قرار بود در پالایشگاه‌های تهران و تبریز پالایش شود، نفت سنگین خود را در جنوب می‌فروخت و پول آن را به شرکت سوآپ کننده تحویل می‌داد.چرا که طبق قراردادی که ایران با 16 شرکت
سوآپ کننده داشت معاوضه نفت خام وزنی بود و کیفیت نفت مورد معاوضه در نظر گرفته نشده بود.
توقف سوآپ و جریمه ایران در لاهه
علاوه بر آنچه گفته شد در جریان توقف سوآپ ایران به سبب عدم پایبندی به تعهدات خود در دادگاه بین‌المللی لاهه جریمه نیز شد.
از چند شرکت بین‌المللی که سوآپ نفت را در ایران برعهده داشتند، برخی از شرکت‌ها ازجمله ویتول به دلیل سابقه همکاری با ایران و پروژه‌های مشترک دیگر از شکایت صرف‌نظر کرده بودند، اما شرکت کاسپین اویل درخواست غرامت 97 میلیون دلاری را مطرح کرده بود و با وجودی که حدود 2 تا 3 سال دادگاه در حال رسیدگی به این شکایت بود اما شرکت نیکو و وزارت نفت تلاش کردند که خسارت پرداختی را به کمترین میزان کاهش دهند و مطابق با آخرین آمار شرکت نیکو ملزم به پرداخت 5/5 میلیون دلار غرامت شد که البته این رقم جدا از 3 تا 4 میلیون دلار هزینه‌های جانبی شامل هزینه‌های وکلای دو طرف، دادگاه و دادرسی و اتاق بازرگانی بین‌المللی(ICC) است. البته همانطور که اشاره شد، بیشتر از مزایای مادی سوآپ نفت خام، بحث مسائل استراتژیک و امنیتی در منطقه مطرح است که باید به آن توجه ویژه‌ای شود.
مقدمات پهلوگیری کشتی‌های نفتی همسایگان فراهم شد
اکنون رئیس پایانه نفتی شمال کشور می‌گوید: مقدمات پهلوگیری کشتی‌های حامل نفت کشورهای حاشیه خزر فراهم شده و بزودی عملیات سوآپ آغاز خواهد شد. به گزارش ایرنا، حمیدرضا شاهدوست افزود: اکنون ظرفیت سوآپ روزانه 120 هزار بشکه نفت وجود دارد. وی ادامه داد: شرکت ملی نفت دستور آمادگی برای سوآپ را صادر کرده است. وی گفت: از طریق سوآپ نفت کشورهای حاشیه خزر در داخل کشور مصرف و ما به ازای آن از جنوب کشور صادر می‌شود. شاهدوست همچنین گفت: اکنون سه اسکله برای دریافت نفت وجود دارد که در طرح جامع به 17 اسکله افزایش خواهد یافت که با این کار ظرفیت سوآپ از 120 هزار به 1.5 میلیون بشکه افزایش می‌یابد.
آغاز سوآپ 50 تا100 هزار بشکه نفت درکمتر از یک ماه آینده
همچنین مدیرعامل شرکت ملی پایانه‌های نفتی ایران از سفر هیأت‌های روسی و قزاقستانی به ایران در هفته آینده برای مذاکره درباره احیای سوآپ نفت خبر داد و گفت: کمتر از یک ماه آینده سوآپ روزانه 50 تا 100 هزار بشکه نفت از پایانه نفتی شمال کشور آغاز می‌شود.
«پیروز موسوی» در یک نشست خبری افزود: شرکت‌های اروپایی فعال در منطقه آسیای مرکزی تمایل دارند نفت خود را از مسیر ایران به مشتریان خود در بازارهای جهانی تحویل دهند.
روزنامه ایران